მაკო ჭკადუა და მალვინა (მალო) კოტუა ახალგაზრდა მეწარმეები არიან, რომელთაც ხელსაქმისადმი სიყვარული არა მხოლოდ პროფესიულ საქმიანობად, არამედ სხვა ქალებისთვის ახალი შესაძლებლობების შექმნის გზად აქციეს. აფხაზეთიდან დევნილი მაკო და მალო, ახლა ზუგდიდში უძღვებიან პროექტს, რომელიც მიზნად ისახავს კონფლიქტით დაზარალებულ ქალებს ხელსაქმე შეასწავლოს და დასაქმებაში დაეხმაროს. მაკო და მალო ზუგდიდში მოქმედი ორგანიზაციის, „ხელები მშვიდობისთვის“ თანადამფუძნებლები არიან. წლების მანძილზე მიღებული პრაქტიკული გამოცდილების წყალობით, მათ ევროკავშირისა და გაეროს განვითარების პროგრამის (UNDP) პროექტის, EU4Dialogue-ის საგრანტო კონკურსში წარმატებით სცადეს ბედი და ხელსაქმის სასწავლო პროგრამისთვის საჭირო დაფინანსება მიიღეს.   ჭრა-კერვის კლასი. ფოტოს ავტორი: UNDP/ნინო ზედგინიძე პირადი მაგალითის ძალა მაკოს და მალოს დახმარებით, 42 ქალი ხელსაქმეს ოთხიდან ერთი მიმართულებით ეუფლება, იქნება ეს ქსოვა, ქარგვა, ჭრა-კერვა (ტანსაცმლის მოდელირება) თუ ტრიკოტაჟი (მაკრამეს ძაფით ქსოვა). მაკოს და მალოს თქმით, მათი ინიციატივის მიზანია ქალები ხელსაქმეში გაიწაფონ და საკუთარი ნაწარმის შექმნა-გასაღება შეძლონ, რამაც მათი ცხოვრების პირობების გაუმჯობესება უნდა უზრუნველყოს. ხელსაქმის პროექტის მონაწილეთა შორის შეხვდებით მრავალშვილიან და მარტოხელა დედებს, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ბავშვების დედებს, ქალებს, რომლებიც ადრე დაოჯახდნენ და განათლების გაგრძელების შესაძლებლობა არ ჰქონიათ, უსახსრობისა თუ სხვა მიზეზთა გამო. მაკო ჭკადუა ჭრა-კერვის კლასში. ფოტოს ავტორი: UNDP/ნინო ზედგინიძე ამასთან, მაკომ და მალომ, დევნილობის გამოცდილების გათვალისწინებით, სასწავლო კურსი ისე მოაწყვეს, რომ ხელსაქმის შემსწავლელ ჯგუფებში დევნილებთან ერთად ადგილობრივი ქალებიც ყოფილიყვნენ. 42 მონაწილიდან 15 ქალი დევნილია, მათ მხარდამხარ კი ხელსაქმეს ზუგდიდის, წალენჯიხისა და ხობის მუნიციპალიტეტების მკვიდრი ქალებიც ეუფლებიან. მაკოს და მალოს მიაჩნიათ, რომ ასე შეძლებენ თავიანთი წვლილი შეიტანონ დევნილთა ინტეგრაციაში. „ბავშვობიდან გვაქვს ეს პრობლემა დევნილებს, ინტეგრირება გვიჭირს. ახლა ჩემი შვილის თაობაში ნაკლებადაა ასე, მაგრამ ჩემს ბავშვობაში აქტიურად გამოჰყოფდნენ ადგილობრივსა და დევნილს ერთმანეთისგან, იყო დევნილების ჩაგვრის შემთხვევები“, - გვეუბნება მაკო. 33 წლის მაკო გალის მუნიციპალიტეტის სოფელ აჩიგვარადანაა. დევნილობისას, ბავშვობის ნახევარი ქალაქ ზუგდიდში, „ფაიფურის“ კოლექტიური ჩასახლების ცენტრში დაჰყო. 31 წლის მალო კი გალის სოფელ საბერიოდანაა, ბავშვობის დიდი ნაწილი საბერიოსა (რომელსაც „პატარა, მთაგორიან სამოთხეს“ უწოდებს) და ზუგდიდს შორის აქვს გატარებული. გარკვეული პერიოდი ორივე თბილისში სწავლობდა, თუმცა მაშინ ერთმანეთს ჯერ არ იცნობდნენ. მაკოსა და მალოს გზები ჯერ „აწარმოე საქართველოში“ გადაიკვეთა, შემდეგ კი საქველმოქმედო-ჰუმანიტარულ ცენტრ „აფხაზეთში“ (CHCA). 2018 წელს ცენტრმა „აფხაზეთმა“ დევნილებისათვის  ხელსაქმის შემსწავლელი კურსები გამოაცხადა, სადაც მალო პოლიმერიას ასწავლიდა, მაკო და კიდევ ორი მონაწილე, მონიკა აბრალავა და სალომე ქარდავა კი სუტაჟის მოსწავლეები იყვნენ. როგორც საუკეთესო მოსწავლეები, მასწავლებლებად მაკოც, მონიკაც და სალომეც აიყვანეს. ასე გაჩნდა სოციალური საწარმოს, „ხელები მშვიდობისთვის“ გახსნის იდეა, რომელიც 2019 წელს ამ ოთხმა დევნილმა ახალგაზრდა ქალმა დააფუძნა. ქარგვის გაკვეთილები დევნილთა კოლექტიურ ცენტრში „ენგურქაღალდკომბინატი“. ფოტოს ავტორი: UNDP/ნინო ზედგინიძე გამოწვევები და შესაძლებლობები მაკოს და მალოს თქმით, რეგიონში ქალებს შორის ხელსაქმით დაინტერესება მაღალია. მათ პროექტში მონაწილეობაზე განაცხადი შარშან 150-მდე ქალმა შეავსო. ამათ შორის, 30-მდე ხელით შევსებული განაცხადიც იყო. სოფლად მცხოვრებ ქალებს ხშირად ინტერნეტზე  ხელი არ მიუწვდება, ამიტომ მაკო და მალო თავად დადიოდნენ სოფლებში კარდაკარ, რათა მონაწილეობის შანსი ასეთი ქალებისთვისაც მიეცათ. როგორც აღმოჩნდა, ხელსაქმის შესწავლის მსურველი კიდევ უფრო მეტია. ბევრ ქალს, სურვილის მიუხედავად, მსგავს პროექტებში ჩართვა და გაკვეთილებზე დასწრება უჭირს, რადგან მცირეწლოვანი ბავშვების მოვლა და სხვა საოჯახო საქმე სწავლისა და დასაქმებისთვის საჭირო დროს არ უტოვებს. მსგავსი პრობლემა „ხელების მშვიდობისთვის“ პროექტის რამდენიმე მონაწილეს შეექმნა, თუმცა სასწავლო კურსის ორგანიზატორებმა ეს დაბრკოლება შედარებით მარტივად გადალახეს და მცირეწლოვანი ბავშვების დედებს გაკვეთილებზე შვილებთან ერთად დასწრება შესთავაზეს. ამისთვის „ხელების მშვიდობისთვის“ ოფისში სახელდახელოდ ადგილიც კი გამოყვეს, სადაც ბავშვებს თამაში და გართობა შეეძლოთ, სანამ მათი დედები ხელსაქმეს ეუფლებოდნენ. „ზოგს სახლიდან გამოსვლის პრობლემა აქვს, ჩვილი ჰყავს, რომელსაც ბაღში ვერ ტოვებს. აქვთ ნიჭი, აქვთ უნარი, უნდათ მოსვლა, სწავლობენ, საოცარ რამეებს აკეთებენ, მაგრამ ხანდახან ვერ მოდიან - ქმარი მუშაობს, ან დედამთილი არ ჰყავთ, ვინც დაეხმარება. ერთი ბავშვი აქ გვიზის  ხოლმე გაკვეთილებზე. მსგავს შემთხვევებში, ვეუბნებით გოგოებს, რომ აქ მოიყვანონ ბავშვები, ოღონდაც მოვიდნენ ის 2-3 საათი და ისწავლონ“, - ამბობს მალო. ქარგვის გაკვეთილი დევნილთა კოლექტიურ ცენტრში „ენგურქაღალდკომბინატი“. ფოტოს ავტორი: UNDP/ნინო ზედგინიძე მალო დასძენს, რომ ქალთა წარმატებული და დამოუკიდებელი საქმიანობისთვის მხოლოდ ხელსაქმის გაკვეთილები საკმარისი არაა. „ერთი და ორი ტრენინგი არაა საკმარისი. მაქსიმალურად ვცდილობთ, მხოლოდ ჭრა-კერვის სწავლებით არ დასრულდეს საქმე. დამატებითი ტრენინგის კომპონენტიც იმიტომ ჩავდეთ პროექტში, რომ შემდეგ გოგოებს დამოუკიდებლად შეეძლოთ საქმიანობის გაგრძელება, იქნება ეს საგრანტო წინადადების შევსება, პროდუქციის გასაღება, თუ მარკეტინგი“. მაკო და მალო ოპტიმისტურად არიან განწყობილნი და მომავალს იმედით უყურებენ. მათი პროექტის ორი მონაწილე უკვე დასაქმდა სასწავლო კურსის ტრენერების საწარმოებში, ხოლო ჭრა-კერვის მოსწავლე ქალებმა ზუგდიდის ერთ-ერთი ბაღისგან საახალწლო ზეიმისთვის 25 კაბაზე მიიღეს შეკვეთა. მაკოს თქმით, „იმდენად გაიზარდნენ ეს გოგოები, რომ ახლა უკვე თავად ეძებენ დაფინანსებას. ჩვენს თვალწინ გაიზარდნენ და ეს ძალიან მნიშნელოვანია“. ### წინამდებარე ისტორია შექმნილია ევროკავშირისა (EU) და გაეროს განვითარების პროგრამის (UNDP) ხელშეწყობით, პროექტის EU4Dialogue ფარგლებში. გამოთქმული მოსაზრებები შესაძლოა არა ასახავდეს ევროკავშირისა და გაეროს განვითარების პროგრამის თვალსაზრისს.

ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ მითების გაქარწყლება ხელს უწყობს სტიგმების დამარცხებას და ქმნის გარემოს, რომელშიც ნებისმიერი ასაკის ადამიანს შეუძლია ითხოვოს მხარდაჭერა, როცა მას ეს სჭირდება. გთავაზობთ შვიდ ყველაზე გავრცელებულ მცდარ წარმოდგენას ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ:   1. მითი: თუ ადამიანს აქვს ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემა, ეს ნიშნავს, რომ მას სუსტი გონებრივი შესაძლებლობები აქვს. ფაქტი: ფსიქიკური, ისევე როგორც ფიზიკური ჯანმრთელობის პრობლემა შეიძლება შეექმნას ნებისმიერ ადამიანს, განურჩევლად მისი გონებრივი შესაძლებლობის, სოციალური კლასისა თუ შემოსავლის დონისა.   2. მითი: ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე მხოლოდ იმ შემთხვევაში უნდა ვიზრუნოთ, თუ ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემა გვაქვს. ფაქტი: ყველას სჭირდება აქტიური ნაბიჯების გადადგმა მათი კეთილდღეობის და ფსიქიკური ჯანმრთელობის გასაუმჯობესებლად. ისევე როგორც, ყველას სჭირდება ჯანსაღი ჩვევების დანერგვა ფიზიკური ჯანმრთელობის შესანარჩუნებლად.   3. მითი: ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემები მოზარდებში არ არის სერიოზული საკითხი. მათ ჰორმონების ცვალებადობის გამო ეცვლებათ ხშირად განწყობა და ამით უბრალოდ ყურადღების მიქცევა უნდათ. ფაქტი: თინეიჯერებს ხშირად აქვთ გუნება-განწყობის ცვალებადობა, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ მოზარდს არ შეიძლება ჰქონდეს ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემა. მსოფლიოში მოზარდების თოთხმეტი პროცენტი განიცდის ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემებს. გლობალურად, 10-დან 15 წლამდე ასაკის ადამიანებში, თვითმკვლელობა სიკვდილის მეხუთე ყველაზე გავრცელებული მიზეზია, ხოლო 15-19 წლის მოზარდებისთვის - მეოთხე ყველაზე გავრცელებული მიზეზი. ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემების დიდი წილი 14 წლის ასაკში იწყება.   4. მითი: ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემების პრევენცია შეუძლებელია. ფაქტი: ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემების განვითარებისგან ადამიანები ბევრ ფაქტორს შეუძლია დაიცვას. მათ შორისაა სოციალური და ემოციური უნარების გაძლიერება, დახმარებისა და მხარდაჭერის დროული მიღება,, მხარდამჭერი, მოსიყვარულე, თბილი ოჯახური ურთიერთობები, პოზიტიური სასკოლო გარემო და ჯანსაღი ძილის რეჟიმი. სირთულეების დაძლევის უნარი განპირობებულია დამცავი ფაქტორების ერთობლიობით.  არც მხოლოდ გარემო პირობები და არც ცალკეული სტრესორები არ იწვევს ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემებს. ბავშვებსა და მოზარდებს, რომლებიც კარგად უმკლავდებიან სირთულეებს,  ჩვეულებრივ, აქვთ ბიოლოგიური რეზისტენტულობა, და ასევე ძლიერი, დამხმარე კავშირები ოჯახთან, მეგობრებთან და უფროსებთან მათ გარშემო. ეს კი  ქმნის დამცავი ფაქტორების ერთობლიობას, რაც მყარ ფსიქიკურ მდგომარეობას განაპირობებს.      5. მითი: ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემა სისუსტის ნიშანია. უფრო ძლიერი რომ იყოს, ეს პრობლემა არ შეექმნებოდა. ფაქტი: ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემები არაფერ კავშირშია სისუსტესთან ან ნებისყოფის ნაკლებობასთან. ეს არ არის მდგომარეობა, რომელსაც ადამიანები ირჩევენ, ჰქონდეთ თუ არ ჰქონდეთ. სინამდვილეში, ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემების დროს დახმარების საჭიროების აღიარება და მოთხოვნა დიდ ძალასა და გამბედაობას მოითხოვს. ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემა ნებისმიერ ადამიანს შეიძლება განუვითარდეს.   6. მითი: მოზარდებს, რომლებიც იღებენ კარგ შეფასებებს და ჰყავთ ბევრი მეგობარი, არ ექმნებათ ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემები, მათ არ აქვთ დეპრესიაში ჩავარდნის მიზეზი. ფაქტი: დეპრესია არის ფსიქიკური ჯანმრთელობის მდგომარეობა, რომელიც გამოწვეულია სოციალური, ფსიქოლოგიური და ბიოლოგიური ფაქტორების კომპლექსური ურთიერთქმედებით. დეპრესიით შეიძლება დაავადდეს ნებისმიერი ადამიანი, განურჩევლად მათი სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობისა და მიუხედავად იმისა, თუ რამდენად კარგი ჩანს მათი ცხოვრება გარედან. მოზარდები, რომლებიც სკოლაში კარგად სწავლობენ, შესაძლოა იყვნენ წარმატების მიღწევის მუდმივი  წნეხის ქვეშ, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს შფოთვითი აშლილობა, ან შესაძლოა მათ სახლში ჰქონდეთ პრობლემური გარემო. მოზარდებს შეიძლება დაემართოთ დეპრესია ან შფოთვითი აშლილობა ისეთი მიზეზის გამოც, რომლის ამოცნობაც ერთი შეხედვით შეუძლებელია.   7. მითი: ცუდი აღზრდა მოზარდებში ფსიქიკურ აშლილობას იწვევს. ფაქტი: ბევრმა ფაქტორმა - მათ შორის სიღარიბემ, უმუშევრობამ და ძალადობამ, მიგრაციამ და სხვა არახელსაყრელმა გარემოებებმა - შეიძლება იქონიოს გავლენა მოზარდების და მათი აღმზრდელის ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე და მათ ურთიერთობაზე. მოზარდებმა მოსიყვარულე, მხარდამჭერი ოჯახებიდანაც შეიძლება განიცადონ ფსიქიკური ჯანმრთელობის სირთულეები, ისევე როგორც მოზარდებმა ისეთი ოჯახებიდან, სადაც თავად აღმზრდელებს სჭირდებათ დახმარება მოზარდის ჯანსაღი განვითარებისთვის ოპტიმალური გარემოს შესანარჩუნებლად. მხარდაჭერით, აღმზრდელებს შეუძლიათ მნიშვნელოვანი როლი შეასრულონ, რათა მოზარდებმა შეძლონ თავად დაძლიონ სირთულეები, რომლებიც ცხოვრებაში შეხვდებათ.

„ძროხები, ხბოები, კურდღლები, ქათმები, მერე კი სახლის საქმეები და ოჯახი“, - 35 წლის მზია სურმანიძე იმ საშინაო საქმეების თანმიმდევრობას ასახელებს, რომლებსაც ყოველ დილით, შვიდი საათიდან ასრულებს. კურდღლების მოვლა მის დღის განრიგს 3 წლის წინ დაემატა: სწორედ მაშინ მზიამ გაეროს ქალთა ორგანიზაციისა და „ფონდი ტასოს“ პროექტით დაფინანსება მიიღო და ასპინძის მუნიციპალიტეტში (სამცხე-ჯავახეთი რეგიონი) კურდღლების ფერმა პირველმა გააშენა. მზია სოფელ ხერთვისში ქმარსა და 3 შვილთან ერთად ცხოვრობს. პროფესიით სტომატოლოგს, არასდროს უმუშავია, ამიტომ მეკურდღლეობამ მისი ყოველდღიურობა თავიდან ბოლომდე შეცვალა: „ცხოველების მოვლა ძალიან შრომატევადია. მეუღლე და შვილებიც მეხმარებიან, მაგრამ ვიცი, რომ კურდღლები სულ მე მელოდებიან. ფეხის ხმაზე ხვდებიან, ვინ მიდის მათთან და მოძრაობით გაგრძნობინებენ, რომ გიცნეს. აი, მაგალითად, მე რომ ვაკითხავ, კუთხეში ჯგუფდებიან და სანამ გამოვუცვლი, დავასუფთავებ, საჭმელს დავუყრი, ერთ ადგილას მიცდიან ხოლმე. მოფერებით სახელებს ვეძახი, ველაპარაკები, მათთან ურთიერთობა ძალიან მამშვიდებს“, - ჰყვება მზია. დღემდე ახალგაზრდა ფერმერმა უკვე 35-ზე მეტი კურდღელი გაყიდა და ეს საქმიანობა შემოსავლის წყაროდაც აქცია. თუმცა, მზია მხოლოდ მეკურდღლეობით არ შემოიფარგლება და აქტიურადაა ჩართული „ფონდი ტასოს“ ინიციატივებში, რომლებიც გაეროს ქალთა ორგანიზაციის პროექტის „ქალთა ეკონომიკური გაძლიერება სამხრეთ კავკასიაში“ ფარგლებში, ასპინძის მუნიციპალიტეტში მიმდინარეობს. ამ პროექტით მზიას კურდღლების ფერმაც დაუფინანსდა და ინგლისური ენის შემსწავლელი სამთვიანი კურსიც. მასთან ერთად, საკუთარი საქმიანობის დასაწყებად, დაფინანსება ასპინძის მუნიციპალიტეტში 21-მა ქალმა მიიღო, პროფესიული კურსები 7-მა გაიარა, სოციალურ მობილიზაციაში კი 165 ჩაერთო. „პირველად ტოლოშელი ქალებისგან გავიგე, რომ ასპინძის მუნიციპალიტეტში ასეთი სიახლე იყო და გადავწყვიტე, ხერთვისიდანაც მიგვეღო მონაწილეობა. ტოლოშში, შეკრებებზე, ფეხით მივდიოდით ხოლმე, მე ხშირად ბავშვებსაც ვერ ვტოვებდი და თან მიმყავდა, პრაქტიკულად შეხვედრებსა და ღონისძიებებზე გავზარდე. მაშინ რას ვიფიქრებდი, რომ ახალ ცოდნას მივიღებდი, ოდესმე ჩემი ბიზნესი მექნებოდა და თან, წარმატებული“, - ამბობს მზია და დასძენს, რომ პროექტმა მისი თანასოფლელი ქალების ცხოვრებაც შეცვალა: სახლებიდან გამოიყვანა, მეტი სითამამე და თავდაჯერებულობა შემატა, საკუთარი უფლებები და რესურსების სწორად გამოყენება ასწავლა. „ქალები სოფლის შეკრებებს საერთოდ არ ვესწრებოდით, ახლა კი ყველაფერი სხვაგვარადაა: თვითმმართველობიდან შეხვედრების ორგანიზებაზე რომ რეკავენ, სულ ამბობენ, ქალებს გააგებინეთო. ჩვენც, დარაზმულები, წინა ხაზზე ვდგავართ“, - აღნიშნავს მზია. ქალების გაძლიერებამ ხერთვისელებისთვის სასიკეთო ცვლილებები უკვე მოიტანა: საჭიროებების კვლევის ჩატარების შემდეგ ქალები ადგილობრივ თვითმმართველობას მრგვალი მაგიდის ფორმატით შეხვდნენ, თანასოფლელების გამოწვევები გააცნეს და პირველ შედეგებსაც მიაღწიეს: მათი აქტიურობით, სკოლასთან დამაკავშირებელი ხიდი შეკეთდა, მალე კულტურული თავშეყრის სივრცის რემონტიც დასრულდება. ქალების მომდევნო გეგმა კი სოფელში ბიბლიოთეკისა და ამბულატორიის გახსნაა. „ძალიან ვაქტიურობთ და ვიცით, ყველაფერი გამოგვივა“, - ამბობს მზია და სამომავლო ინიციატივებისთვის ენთუზიაზმით ემზადება. გაეროს ქალთა ორგანიზაციის პროექტი „ქალთა ეკონომიკური გაძლიერება სამხრეთ კავკასიაში“ კახეთის რეგიონალური განვითარების ფონდის, „ფონდი ტასოსა“ და ქეა საერთაშორისო კავკასიის მიერ, შვეიცარიის განვითარებისა და თანამშრომლობის სააგენტოსა (SDC) და ავსტრიის განვითარების თანამშრომლობის (ADC) ფინანსური მხარდაჭერით ხორციელდება.

ეკა ბოქოლიშვილისთვის ყველაფერი სოფელ საქობოში, მის საკუთარ სამზარეულოში დაიწყო. მაშინ თათარას მხოლოდ ერთ ქვაბში ხარშავდა და უგემრიელესი ჩურჩხელა თავისი ხელით ამოჰყავდა. თუმცა, სჯეროდა, რომ ამ ოჯახურ ბიზნეს გაცილებით უფრო ფართო ასპარეზი ელოდებოდა. „მაშინ ყველაფერს მე ვაკეთებდი,“ - ამბობს ბოქოლიშვილი. „ვხარშავდი თათარას, ნიგოზს ძაფზე ვაცვამდი, თათარაში ვავლებდი და გასაშრობად ვკიდებდი. იმ რაოდენობისთვის რასაც ვაწარმოებდით, ერთ ადამიანზე მეტი არ გვჭირდებოდა.“ მალე ყველაფერი შეიცვალა. ეკა ბოქოლიშვილმა და მისმა დეიდაშვილმა, ბიძინა ფხოველიშვილმა კომპანია „ნუგბარი“ დააარსეს და ქართული ტრადიციული ჩურჩხელას წარმოებას შეუდგნენ. ბოქოლიშვილი მიხვდა, რომ მიზანთან იმაზე ახლოს იყო, ვიდრე ფიქრობდა, და „ნუგბარის“ პროდუქცია ქართულ და საერთაშორისო ბაზრებზე ადგილს წარმატებით დაიმკვიდრებდა. ფოტოს ავტორი: UNDP/სანდრო სიამაშვილი უეცარი ზრდა და გაუთვალისწინებელი გამოწვევები საქართველოს დიდ სუპერმარკეტებში „ნუგბარის“ სულ უფრო მეტ ჩურჩხელას იყიდებოდა და მოთხოვნაც საგრძნობლად გაიზარდა. გაყიდვების ზრდას ექსპორტის შეთავაზებებიც მოჰყვა. ბოქოლიშვილმა და მისმა ბიზნეს პარტნიორმა გადაწყვიტეს, რომ პროდუქციის წარმოებისთვის პატარა სამზარეულო საკმარისი აღარ იყო. 2018 წელს, მათ იმავე სოფელში მიწის ნაკვეთი და ძველი შენობა შეიძინეს, გაარემონტეს და ბიზნესის გაფართოება დაიწყეს. ბოქოლიშვილმა ადგილობრივი მაცხოვრებლები დაიქირავა, ძირითადად ქალები, რომლებიც ჩურჩხელას წარმოების სრულ ციკლში არიან ჩართული, თათარას მომზადებიდან პროდუქტის შეფუთვამდე. ის, რაც ერთი ადამიანის შრომით დაიწყო, სრულმასშტაბიან ბიზნესად იქცა, რომელიც 60 ადამიანს ასაქმებდა და ყოველდღიურად 5,000-დან 6,000-მდე ჩურჩხელას აწარმოებდა. „ნუგბარის“ პროდუქცია მთელ საქართველოში იყიდებოდა და 20-ზე მეტ ქვეყანაში ექსპორტზე გადიოდა, მათ შორის ამერიკის შეერთებულ შტატებში, უკრაინაში, ლიეტუვაში, გერმანიაში, ჩინეთში, პოლონეთსა და დიდ ბრიტანეთში. როცა „ნუგბარი“ წარმატების ახალ საფეხურზე გადადიოდა, მსოფლიოში პანდემია დაიწყო. მიუხედავად იმისა, რომ საწარმო მუშაობას განაგრძობდა, პროდუქციის ექსპორტი შენელდა და ადგილობრივი მოთხოვნაც საგრძნობლად შემცირდა. „მაშინ ვის ახსოვდა ჩურჩხელა, ხალხი სიცოცხლის გადარჩენაზე ფიქრობდა,“ - ამბობს ბოქოლიშვილი. 2022 წლის თებერვალში რუსეთმა უკრაინაში ომი დაიწყო, რის გამოც რეგიონში ეკონომიკური კრიზისი განვითარდა. „ნუგბარისთვის“ უკრაინა ერთ-ერთი მთავარი საექსპორტო მიმართულება იყო, სადაც ყოველთვიურად მინიმუმ 10,000 ჩურჩხელა იგზავნებოდა. გარდა ამისა, „ნუგბარის“ ექსპორტიორებს რუსეთის გავლით ბალტიის ქვეყნებში იაფად გაჰქონდათ პროდუქცია, მაგრამ ომის პირობებში ეს მარშრუტი გაცილებით გაძვირდა. „ლიეტუველი იმპორტიორები თვეში 25,000-ზე მეტ ჩურჩხელას ყიდულობდნენ. ახლა მხოლოდ 5,000 შეუკვეთეს, რათა გატესტონ, ძვირი იქნება თუ არა ექსპორტი ომის დროს“, - განმარტა ბოქოლიშვილმა. პანდემიამდე და უკრაინაში ომის დაწყებამდე, „ნუგბარს“ ექსპორტზე ყოველთვიურად 65,000 ჩურჩხელა გაჰქონდა. ახლა ეს მაჩვენებელი 15,000-მდე შემცირდა. ფოტოს ავტორი: UNDP/სანდრო სიამაშვილი ახალი გზა ორი გლობალური გამოწვევის გარდა, კომპანიას შიდა პრობლემაც ჰქონდა - პროდუქტის შესაფუთად გამოყენებული ვაკუუმის აპარატი დიდი რაოდენობით ჩურჩხელას ვერ ამუშავებდა და ხშირად ფუჭდებოდა. „ძველი მანქანა ისევ ვერ ფუთავდა პროდუქტს, რომ ჰაერი არ შესულიყო. ჩვენი ჩურჩხელა თვეების მანძილზე მოგზაურობს, ხშირად სიცივისა და მაღალი ტენიანობის პირობებში. რადგან პროდუქცია კარგად დალუქული არ იყო, გზაში მაგრდებოდა და შაქრიან ზედაპირს იკეთებდა,“ - ამბობს ბოქოლიშვილი. ის აღნიშნავს, რომ პროდუქციის ხარისხი დაეცა და მომხმარებლები უკმაყოფილო იყვნენ.    წარმოების პრობლემების მოსაგვარებლად, „ნუგბარმა“ მიიღო ევროკავშირისა და გაეროს განვითარების პროგრამის მხარდაჭერა მათი ერთობლივი პროექტისგან „ევროკავშირის ინოვაციური პროექტი კერძო სექტორის კონკურენტუნარიანობისთვის საქართველოში“, რომელიც ევროკავშირი ბიზნესისთვის ინიციატივის ფარგლებში ხორციელდება „ნუგბარი“ შეფუთულ ჩურჩხელას აწარმოებს, რითიც შეფუთვის სექტორშიც ჩართულია. ევროკავშირის პროექტი კი კომპანიას ახალი, თანამედროვე დანადგარის შეძენაში დაეხმარა. ამ მოწყობილობის გამოყენებით „ნუგბარმა“ შეფუთვის ინოვაციური ტექნოლოგია დანერგა, რომელიც ამცირებს საკვებისა და წარმოების/შეფუთვის ნარჩენებს. ეს დანადგარები იყენებენ სრულად გადამუშავებად ნედლეულს და აქვთ 30 პროცენტით ნაკლები ნარჩენები, ვიდრე ტრადიციული ვაკუუმის შესაფუთ მანქანებს. „ახალი ტექნიკით ყოველდღიურად შეგვიძლია 10,000-ზე მეტი ჩურჩხელას დამუშავება. ეს კი ნიშნავს, რომ ახლა გვაქვს რესურსი იმისთვის, რომ პროდუქციის ხარისხში დარწმუნებული ვიყოთ და დიდი საექსპორტო შეკვეთები მივიღოთ“, - ამბობს ეკა. „ძველ და ახალ დანადგარს შორის დიდი განსხვავებაა. ეს ძალიან გვახარებს“. ევროკავშირისა და გაეროს განვითარების პროგრამის ერთობლივი პროექტი მხარს უჭერს შემფუთველთა კლასტერს და სტრატეგიული ინვესტიციების დახმარებით კომპანიებს აძლიერებს. „ნუგბარმა“ დაფინანსება მიიღო საგრანტო პროგრამის ფარგლებში, რომელიც მიზნად ისახავს შეფუთვის ღირებულების ჯაჭვის კომპანიებში ინვესტიციების მოდერნიზაციის მხარდაჭერას. მიუხედავად გამოწვევებისა, თანამედროვე დანადგარის გამოყენებით, ეკა ბოქოლიშვილი გეგმავს რომ ქართული ჩურჩხელა დიდი რაოდენობით კიდევ ბევრ ქვეყანაში გაიტანოს ექსპორტზე. „ახლა გვაქვს საკმარისი რესურსი, რომ ყოველდღიურად 15,000 ჩურჩხელა ვაწარმოოთ,“ ამბობს ის, და აღნიშნავს, რომ ევროკავშირისა და გაეროს განვითარების პროგრამის მხარდაჭერამ კომპანიის პრობლემა გადაჭრა. „რაც მეტს გავიტანთ ექსპორტზე, მით უფრო მეტი ხალხი გაიგებს საქართველოსა და მისი მრავალსაუკუნოვანი ტრადიციების შესახებ. ჩვენც ზუსტად ეს გვინდა.“ ეკა ბოქოლიშვილი, ჩურჩხელას მწარმოებელი